Η περιοχή μας

του φιλολόγου Δημήτρη Ραΐζη

Η Αιτωλοακαρνανία κατά την εποχή του μύθου κατοικούνταν από τους Κουρήτες και, σύμφωνα με κάποιες απόψεις, τους Λέλεγες· κατά την αρχαιότητα από τους Αιτωλούς και τους Ακαρνάνες· γνώρισε επιδρομές και κατακτήσεις από Ρωμαίους, Αλβανούς, Φράγκους, Σλάβους, Ενετούς και Τούρκους. Τις παραμονές της Επανάστασης είχε πληθυσμό περίπου 60.000 κατοίκων, με την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους περίπου 40.000 κατοίκων, οι οποίοι στην απογραφή του 2011 είχαν αυξηθεί στις 252.000, για να μειωθούν στους 192.345 μόνιμους / 235.371 νόμιμους κατοίκους στην απογραφή του 2021.

Αρχαία Αιτωλία και Ακαρνανία

 

Αιτωλία και Ακαρνανία το 300 π.Χ.

Είναι η μεγαλύτερη σε έκταση περιφερειακή ενότητα της Ελλάδας (5.461 τετραγωνικά χιλιόμετρα). Υπήρξε ο δυτικότερος νομός της Στερεάς Ελλάδας και σήμερα είναι η βορειότερη περιφερειακή ενότητα της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας.

Η σημερινή διοικητική διαίρεση της Αιτωλοακαρνανίας

---

ΔΗΜΟΣ Ι. Π. ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

(Για την ιστορία του Μεσολογγίου πολλά είναι γνωστά και πολύ περισσότερα έχουν γραφτεί. Μπορείτε να αναζητήσετε πληροφορίες στη σχετική έντυπη και ηλεκτρονική βιβλιογραφία.)

Ο Δήμος Ι.Π. Μεσολογγίου, όπως διαμορφώθηκε από το Πρόγραμμα Καλλικράτης από την 1η Ιανουαρίου 2011, συμπεριέλαβε τους πρώην δήμους Ι. Π. Μεσολογγίου, Αιτωλικού και Οινιάδων*. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 αριθμούσε 33.931 κατοίκους ενώ στην απογραφή του 2021 καταγράφονται 32.048 μόνιμοι / 37.799 νόμιμοι κάτοικοι.

_____________________________________________________

* βλ. παρακάτω: ΟΙΝΙΑΔΕΣ: των Οινιάδων ή των Οινιαδών; / τις Οινιάδες ή τους Οινιάδες;

 

 

ΟΙΝΙΑΔΕΣ

Οι Οινιάδες ήταν αρχαία πόλη της Ακαρνανίας, χτισμένη κοντά στις εκβολές του Αχελώου. Ήταν η δεύτερη ισχυρότερη πόλη των Ακαρνάνων μετά την Στράτο. Τα ερείπια των τειχών της αρχαίας πόλης σήμερα αποκαλούνται «Τρικαρδόκαστρο» ή «Κάστρο του Τρίκαρδου».

Η πόλη ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. από Κορίνθιους και αργότερα εντάχθηκε στο κοινό των Ακαρνάνων. Σύμφωνα με την παράδοση ιδρυτής της πόλης ήταν ο Αργείος μυθικός ήρωας Αλκμαίων, ο οποίος πολέμησε τους Ακαρνάνες για λογαριασμό του Αιτωλού βασιλιά Οινέα. Από το όνομα του Οινέα θεωρείται πως πήρε το όνομά της και η πόλη. Κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου η πόλη κράτησε διαφορετική στάση από τους υπόλοιπους Ακαρνάνες και συμμάχησε με τους Πελοποννήσιους. Τελικά τον όγδοο χρόνο του πολέμου, πιεζόμενη από τους υπόλοιπους Ακαρνάνες και τους Αθηναίους, εντάχθηκε στην Αθηναϊκή συμμαχία.

– από τη Βικιπαίδεια

 

Μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο μπορεί να μας δώσει λίγες πληροφορίες για τον τόπο στον οποίο ζούμε ή εργαζόμαστε, όπως αυτές που παρατίθενται παραπάνω. Για όποιον όμως ψάχνει κάτι περισσότερο η σχετική βιβλιογραφία είναι αρκετή. Μερικά στοιχεία μπορείτε να διαβάσετε παρακάτω.

 

Οι Οινιάδες, που πιθανότατα αρχικά ονομάζονταν Ερυσίχη, υπήρξαν μία από τις Εχινάδες νήσους. Με τις προσχώσεις του Αχελώου ενώθηκαν με την ξηρά, παρέμειναν όμως οχυρός τόπος καθώς περιβάλλονταν από τρεις λίμνες (την Κυνία, τη Μελίτη και την Ουρία) που προστάτευαν την πόλη από τους εχθρούς.

Σύμφωνα με το μύθο, πρώτος οικιστής της περιοχής («εἰς τούς περί Οἰνιάδας τόπους» κατά το Θουκυδίδη) ήταν ο Αλκμέων (ή Αλκμαίων), γιος του Αμφιάραου. Ο Αλκμέων, που είχε σκοτώσει τη μητέρα του Εριφύλη για να την εκδικηθεί για την προδοσία της απέναντι στον πατέρα του και τον ίδιο, πήρε χρησμό από τον Απόλλωνα ότι θα λυτρωθεί από την καταδίωξη των Ερινύων μόνο αν κατοικήσει σε τόπο που δεν είχε δει το φως του ήλιου όταν διέπραττε το φόνο. Μετά από περιπέτειες ο Αχελώος τού υπέδειξε την περιοχή που ήταν νεοπαγής, φτιαγμένη δηλαδή πρόσφατα από τις προσχώσεις του ποταμού, και δεν υπήρχε την εποχή της μητροκτονίας. Ο Αλκμέων παντρεύτηκε την κόρη του Αχελώου Καλλιρρόη και από τον Ακαρνάνα, το γιο τους, πήρε το όνομά της η Ακαρνανία. Από τον αδελφό του Αλκμέωνα και συνεργό του στη μητροκτονία, τον Αμφίλοχο, πήρε το όνομά της η Αμφιλοχία.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους αναφέρεται από το Θουκυδίδη η ανεπιτυχής πολιορκία της πόλης των Οινιαδών από τους Αθηναίους με επικεφαλής τον Περικλή (454-453 π.Χ.) και από τον Παυσανία η πρόσκαιρη κατάληψή της γύρω στο 450 π.Χ. από τους Μεσσήνιους που είχαν εγκατασταθεί στη Ναύπακτο μετά τον τρίτο Μεσσηνιακό πόλεμο. Παραδοσιακά η μόνη αντίπαλος των Αθηναίων στην Ακαρνανία, η πόλη στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου είναι φιλική προς τους Πελοποννήσιους, το 424 π.Χ. όμως προσχωρεί στην Αθηναϊκή συμμαχία πιεζόμενη από τους υπόλοιπους Ακαρνάνες.

Οι Οινιάδες παραμένουν στο κοινό των Ακαρνάνων ως το 331 π.Χ., όταν την πόλη καταλαμβάνουν οι Αιτωλοί και διώχνουν τους κατοίκους της. Ο Μέγας Αλέξανδρος από την Ασία παραγγέλνει στους Αιτωλούς ότι δεν θα τιμωρηθούν για αυτή την πράξη τους από τα παιδιά των Οινιαδιτών αλλά από τον ίδιο προσωπικά όταν επιστρέψει -μια απειλή που, φυσικά, δεν θα πραγματοποιήσει αφού δεν θα επιστρέψει ποτέ από την εκστρατεία. Το 314 όμως οι Οινιαδίτες θα ανακαταλάβουν με τη βοήθεια των Μακεδόνων την πόλη τους από τους Αιτωλούς που βοηθούν οι Ηπειρώτες.

Γύρω στο 280 π.Χ. Αιτωλοί και Ακαρνάνες υπογράφουν συνθήκη ειρήνης και φιλίας «για πάντα» και συμμετέχουν στην εκστρατεία του βασιλιά της Ηπείρου Πύρρου στην Ιταλία. Το «για πάντα» κρατάει ως το θάνατο του Πύρρου, δέκα περίπου χρόνια μετά, όταν οι Αιτωλοί καταλαμβάνουν και πάλι την Ακαρνανία και κρατούν τους Οινιάδες στην κατοχή τους ως το 219 π.Χ. που ο Φίλιππος Ε’ ο Μακεδών απελευθερώνει την πόλη, η οποία θα περάσει πάλι στους Αιτωλούς μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Ρωμαίους το 211 π.Χ. και θα αποδοθεί εκ νέου στους Ακαρνάνες το 189 π.Χ., υπό ρωμαϊκή πάντα κυριαρχία.

Σχέδιο από τα ερείπια των αρχαίων Οινιαδών (πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Παύλου Δρανδάκη)

Οι πληροφορίες για την πόλη και την Ακαρνανία γενικότερα είναι ελάχιστες για τα χρόνια που ακολούθησαν τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Πιθανότατα η πόλη και η περιοχή ερημώνουν όταν, μετά τη νίκη του Οκταβιανού το 31 π.Χ. στο Άκτιο, οι κάτοικοι αναγκάζονται να μετακινηθούν (μαζί με άλλους κατοίκους της Αιτωλοακαρνανίας αλλά και της Ηπείρου) στη Νικόπολη για να γίνει μεγάλη και λαμπρή η νέα πόλη. Παράλληλα οι Ακαρνάνες, επειδή δεν ανέχονταν -όπως εικάζεται- το ρωμαϊκό ζυγό, εγκαθίστανται σε δύσβατες τοποθεσίες και καταλήγουν να θεωρούνται αγροίκοι. Στους επερχόμενους αιώνες η περιοχή γνωρίζει επιδρομές από Γότθους, Ούννους, Βανδάλους, Σαρακηνούς και Σλάβους με αποτέλεσμα τη συσσώρευση ερειπίων εκεί που άκμασαν οι αρχαίες πόλεις. Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας η Ακαρνανία φαίνεται να βιώνει σχετική ακμή και ευημερία.

Τα ερείπια της πόλης των Οινιαδών, κοντά στην Κατοχή, από το μεσαίωνα είναι γνωστά ως Τρίκαρδος ή Τρικαρδόκαστρο και συνδέονται, σύμφωνα με την παράδοση, με το βασιλιά Ανήλιαγο. Σήμερα, εκτός από τα ερείπια του τείχους με κάποιους πύργους και 14 πύλες που παρουσιάζουν αξιοσημείωτη αρχιτεκτονική ποικιλία, σώζονται ερείπια της ακρόπολης, της αγοράς, του αρχαίου λιμανιού και των ναυπηγείων, οικιών, ναού, λουτρού, τάφων, καθώς και δύο λάμιες (φυσικές δεξαμενές νερού) και θέατρο χωρητικότητας 3.000 θεατών που χρονολογείται στον 4ο π.Χ. αιώνα.

Το αρχαίο θέατρο των Οινιαδών (πηγή: Οινιάδες: Μια Αρχαία Ακαρνανική Πολιτεία, Γεωργίου Ν. Ρόμπολα)

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΙΝΙΑΔΩΝ

Το δημοτικό διαμέρισμα Οινιάδων

Με την απελευθέρωση από τους Τούρκους ιδρύεται ο νομός Αιτωλοακαρνανίας που περιλαμβάνει τις επαρχίες Ακαρνανίας, Μεσολογγίου, Ναυπακτίας, Αγρινίου και Καλλιδρόμης (σημερινή Ευρυτανία) με πρωτεύουσα αρχικά το Βραχώρι (Αγρίνιο) και στη συνέχεια, από το 1833, το Μεσολόγγι. Το 1836 στα όρια της επαρχίας του νομού Ακαρνανίας και Αιτωλίας ιδρύεται ο Δήμος Οινιάδος με έδρα την Κατοχή που περιλαμβάνει ακόμα τους οικισμούς Παληοκατούνα, Μύλα, Ποδολοβίτσα και Ρίζα. Το 1845 αποσπάται από την επαρχία Ακαρνανίας και υπάγεται στην επαρχία Βονίτσης και Ξηρομέρου και προσαρτώνται σε αυτόν οι οικισμοί Ρίγανης και Παλαιομάνινας. Ο δήμος καταργείται το 1912 και ιδρύονται οι κοινότητες Παλαιομάνινας, Παληοκατούνας, Ποδολοβίτσας, Κατοχής και Ρίγανης. Με την ανασύστασή του το 1997 και τη μετονομασία του σε δήμο Οινιάδων συμπεριλαμβάνονται σε αυτόν οι ως τότε κοινότητες Νεοχωρίου (που ορίζεται και έδρα του), Κατοχής, Γουριάς, Μάστρου, Λεσινίου, Πενταλόφου και ο οικισμοί Μαγούλα και Πλατάνια. Το 2010 ο δήμος καταργείται και πάλι και οι οικισμοί που περιελάμβανε προσαρτώνται στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου. Σύμφωνα με την αναθεωρημένη απογραφή του 2011 το δημοτικό διαμέρισμα Οινιάδων αριθμούσε 9.289 κατοίκους, ενώ σήμερα (απογραφή 2021) ο πληθυσμός της δημοτικής ενότητας Οινιάδων είναι 8.393 μόνιμοι / 10.230 νόμιμοι κάτοικοι.

 

 

 

 

ΟΙΝΙΑΔΕΣ: των Οινιάδων ή των Οινιαδών; τις Οινιάδες ή τους Οινιάδες; Στις αρχαίες πηγές (Πολύβιος, Θουκυδίδης κ.ά.) η πόλη αναφέρεται ως ΟΙ ΟΙΝΙΑΔΑΙ. Μόνο στον πληθυντικό, όπως ΟΙ ΔΕΛΦΟΙ, ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ, ΤΑ ΣΥΒΟΤΑ κλπ., και σε αρσενικό γένος. Ως πρωτόκλιτο ουσιαστικό στη γενική του πληθυντικού τονίζεται στη λήγουσα: των Οινιαδών. Και ως αρσενικό σχηματίζει αιτιατική πληθυντικού τους Οινιάδες. Κατά τους νεότερους χρόνους το όνομα της πόλης θεωρήθηκε (εσφαλμένα) τριτόκλιτο θηλυκό (Η ΟΙΝΙΑΣ, ΤΗΣ ΟΙΝΙΑΔΟΣ) κι έτσι προέκυψαν οι διαδεδομένοι τύποι των Οινιάδων, τις Οινιάδες. Αυτή η παρανόηση οδήγησε μάλιστα στη σύσταση Δήμου Οινιάδος με έδρα την Κατοχή το 1836 και, μετά την κατάργησή του το 1912, στην ανασύστασή του ως Δήμου Οινιάδων με έδρα το Νεοχώρι το 1997 και τη μετατροπή του σε Δημοτικό Διαμέρισμα Οινιάδων το 2010.

 

 

 

 

ΑΧΕΛΩΟΣ Ο Αχελώος είναι ο δεύτερος σε μήκος (220 km) ποταμός της Ελλάδας  μετά τον Αλιάκμονα (297 km). Θεωρείται ο πλουσιότερος σε νερά ποταμός που έχει τις πηγές του στην Ελλάδα. Πηγάζει από την Πίνδο και εκβάλλει στο Ιόνιο, αποτελώντας στο τελείωμα της διαδρομής του το φυσικό όριο μεταξύ Αιτωλίας και Ακαρνανίας. Τρία υδροηλεκτρικά φράγματα κατά τον ρου του ποταμού σχηματίζουν τις τεχνητές λίμνες Κρεμαστών, Καστρακίου και Στράτου. Είναι γνωστός και ως Ασπροπόταμος. Για τον Αχελώο, τον ισχυρότερο ποταμό θεό της αρχαίας Ελλάδας, οι αναφορές στη μυθολογία είναι πολυάριθμες. Ήταν παράξενο πλάσμα που μεταμορφωνόταν σε φίδι, ταύρο ή άνθρωπο με κεφάλι ταύρου, θεωρούνταν γιος του Ωκεανού και της Τηθύος ή της Γαίας και λατρευόταν σε πολλά μέρη της χώρας. Με τον Αχελώο, που είχε πάρει για την περίσταση τη μορφή ταύρου, χρειάστηκε να παλέψει ο Ηρακλής για να κερδίσει τη Δηιάνειρα που διεκδικούσαν και οι δύο. Θεωρήθηκε νικητής όταν έσπασε το ένα κέρατο του ποταμού· του το επέστρεψε ανταλλάσσοντάς το με το κέρας της Αμάλθειας.

 

ΑΝΗΛΙΑΓΟΣ (1) (από τις Παραδόσεις του Νικολάου Γ. Πολίτη) «Το Τρικαρδόκαστρο το ’χε τον παλαιό καιρό ένα βασιλόπουλο πεντάμορφο. Το έλεγαν Ανήλιαγο, γιατί δεν έπρεπε να το ιδή ο ήλιος· άμα το ’βλεπε θα πέθαινε. Είχε λοιπόν ένα υπόγειο παλάτι και εκεί έμενε. Αυτό αγαπούσε την κυρα-Ρήνη που ’χε το κάστρο της, της κυρα-Ρήνης το κάστρο, κι όταν ερχόταν η νύχτα, περνούσε τον ποταμό και πήγαινε και την αντάμωνε. Εκείνη, που έβλεπε πως δεν έμενε όλη τη νύχτα μαζί της, γιατί πολύ πριχού να ξημερώσει σηκωνόταν και έφευγε, αποφάσισε να τον γελάσει και να τον κρατήσει περισσότερο. Εδιάταξε λοιπόν κι έσφαξαν όλα τα κοκόρια. Ο Ανήλιαγος έτσι δεν κατάλαβε την ώρα που πέρασε. Αλλ’ όταν έφυγε, μόλις έφτασε στον ποταμό να περάσει, εφάνη ο ήλιος, και αυτός πέθανε.» Το Τρικαρδόκαστρο ή Τρίκαρδο ήταν οι αρχαίες Οινιάδες στην όχθη του Αχελώου· Το όνομα αυτό είχαν τα ερείπιά τους τουλάχιστον από το 15ο αι., οπότε τα αναφέρει ο Κυριακός ο εξ Αγκώνος. Το κάστρο της Κυρείνης ή κυρα-Ρήνης ήταν η Πλευρώνα πάνω στον Αράκυνθο, κοντά στο Μεσολόγγι. (Κατά τον Πολίτη παραλλαγή της παραπάνω παράδοσης είναι η αντίστοιχη παράδοση της Ηλείας.)

 

ΑΝΗΛΙΑΓΟΣ (2) […] Η παράδοση του «Βασιλιά Ανήλιαγου», μιας ιστορίας γνωστής σε ορισμένες περιοχές του Νομού Αιτωλοακαρνανίας και του Νομού Ηλείας […] περιλαμβάνει παραμυθιακά μοτίβα με παγκόσμια διάδοση στην προφορική παράδοση των λαών,  ταυτόχρονα όμως γνώρισε, με τη συγκεκριμένη μορφή, επεξεργασία και στην ελληνική γραπτή λογοτεχνία του 19ου και του 20ού αιώνα,  ενώ και στις μέρες μας συνεχίζει να εμπνέει ποιητές και ανθρώπους του θεάτρου. Φαίνεται πως συγκινεί ιδιαίτερα το δραματικό στοιχείο της ιστορίας,  σύμφωνα με την οποία ένας άτυχος, όμορφος νέος, μόλις αντικρίζει το φως του ήλιου, το θείο δώρο της χαράς και της ζωής,  χάνει τη δική του ζωή, καθώς είναι αναγκασμένος να ζει στο σκοτάδι εξαιτίας μιας κατάρας. Ο Γεώργιος Δροσίνης ήταν ο πρώτος ποιητής που εμπνεύστηκε ένα δεκάστροφο ποίημα για το Βασιλιά Ανήλιαγο (1882). Τον ακολούθησαν οι Ιωάννης Πολέμης (1910) με ένα τρίπρακτο δραματικό έργο, Νίκος Κατηφόρης (1940) με ένα μονόπρακτο δράμα, Δημήτρης Χατζής (1963-64) με ένα θεατρικό έργο, ενώ ακολουθεί ο Τάσος Γιανναράς (1952) με την ποιητική συλλογή «Τα τραγούδια του Ανήλιαγου» και ο Δημήτρης Ραβάνης-Ρεντής με ένα θεατρικό έργο για παιδιά με τίτλο «Οι Μαρμαρωμένοι» (1988). (Θωμοπούλου Νικολίνα: Η επίδραση και η παρουσία της λαϊκής παράδοσης του βασιλιά Ανήλιαγου στη γραπτή λογοτεχνία)

 

Ο Βασιλιάς Ανήλιαγος Στου βασιλιά του Τρίκαρδου το μοναχό παιδί οι μοίρες που το μοίρωσαν κατάρα είχαν κάνει πως άμα ο ήλιος το ιδεί ευθύς θε να πεθάνει. Κι ο βασιλιάς πατέρας του μ’ ελπίδα να σωθεί από του ήλιου το κακό και φλογισμένο μάτι του ’χτισ’ επίτηδες βαθύ μέσα στη γη παλάτι. Χρόνια περάσαν πέθανε ο γέροντας γονιός… Και με την ώρα την καλή θα βασιλέψει τώρα Ανήλιαγος ο μορφονιός στου Τρίκαρδου τη χώρα. Και ο βασιλιάς Ανήλιαγος τις μέρες του περνά μες στα βαθιά παλάτια του και μοναχά το βράδυ βουνά και κάμπους τριγυρνά στης νύχτας το σκοτάδι. Κι η Κυρα-Ρήνη η όμορφη τον είδε μια βραδιά στο Κάστρο εμπρός να κυνηγά μ’ ολόφωτο φεγγάρι κι ένοιωσε αγάπη στην καρδιά για τ’ άξιο παλληκάρι. Ο βασιλιάς Ανήλιαγος –σαν κάθε βασιλιάς– τώρα κι αυτός ολονυχτίς στη χώρα δε γυρίζει. Σ’ αγαπημένη αγκαλιά γυρμένος ξενυχτίζει. Μα στη χαρά του δεν ξεχνά της μοίρας το γραφτό, και πριν να φέξει στο βουνό και πριν να φέξει τ’ άστρο αφήνει ταίρι ζηλευτό και φεύγει από το Κάστρο. Του κάκου τον ρωτά η Κυρά: πώς έτσι πρωινά την παρατάει μοναχή; Εκείνος δεν της κρίνει και μαύρη ζήλεια τυραννά τη δόλια Κυρα-Ρήνη. Τόσο, που τι σοφίζεται η πονηρή Κυρά; Όλους με μιας τους πετεινούς του κάστρου της σκοτώνει για να μη νοιώσει μια φορά ο νιος πως ξημερώνει. Ο βασιλιάς Ανήλιαγος γελιέται την αυγή… Και πριν να ’ρθει στον Τρίκαρδο, κοντά στην Παλιομάνη, κατάρα! Ο ήλιος είχε βγει κι ο νιος είχε πεθάνει! Γεώργιος Δροσίνης

---

ΝΕΟΧΩΡΙ

Όνομα: Η προέλευση του ονόματος είναι αυτονόητη (βλ. και παρακάτω: Ιστορία). Στην τοπική ντοπιολαλιά προφέρεται (ή και γράφεται) Νιοχώρι ή Νιχώρ(ι) -απ’ όπου και το σε αποκλειστική σχεδόν χρήση Νιχωρίτης.

Ιστορία: Το Νεοχώρι εμφανίζεται σε γραπτές πηγές μετά τη λεηλάτηση της ευρύτερης περιοχής από τους Ενετούς του Μοροζίνι το 1684. Η δημιουργία του οικισμού τοποθετείται στα μέσα του 17ου αιώνα· κάποιοι διερχόμενοι (κυνηγημένοι ίσως από τον τόπο τους) με προορισμό την Πελοπόννησο όπου σκόπευαν να μετεγκατασταθούν, όταν έφτασαν στην περιοχή τη θεώρησαν αρκετά καλό σημείο και παρέμειναν· καθώς δεν έγιναν δεκτοί με ιδιαίτερα φιλικό τρόπο από τους κατοίκους της (προγενέστερης) Μαγούλας, έχτισαν ένα νέο χωριό (προφανής ρίζα και του ονόματός του) σε χαμηλότερη και λιγότερο πλεονεκτική κοντινή τοποθεσία.

Διοικητικές μεταβολές: Το Νεοχώρι ορίστηκε έδρα του δήμου Παραχελωίτιδας το 1835, προσαρτήθηκε στο δήμο Αιτωλικού το 1841 και αποκαταστάθηκε ως έδρα του δήμου Παραχελωίτιδας το 1866. Το 1912 συστάθηκε η κοινότητα Νεοχωρίου, η οποία καταργείται το 1997 και το Νεοχώρι ορίζεται έδρα του νεοσυσταθέντος δήμου Οινιάδων. Το 2010 ο δήμος Οινιάδων προσαρτήθηκε στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: («απογραφή» [βλ. σημείωση] 1834:) 501 (1920:) 2.241, (1928:) 2.308, (1940:) 2.421, (1951:) 2.721, (1961:) 3.191, (1971:) 3.206, (1981:) 3.262, (1991:) 3.471, (2001:) 3.208, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 2.829, (2021:) 3.121

Υψόμετρο: 10

Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Νεοχώρι Μεσολογγίου

ΜΑΓΟΥΛΑ

Όνομα: Είτε από το λατινικό magulum μέσω του μεσαιωνικού μάγουλον, είτε από το σλαβικό mogula και το αλβανικό magulé (= μικρό ύψωμα με ομαλές πλαγιές, λόφος) το όνομα του χωριού, όπως και πολλά άλλα ίδια ή παρόμοια ελληνικά τοπωνύμια, παραπέμπει στη θέση του οικισμού σε λοφοπλαγιά.

Ιστορία: Η Μαγούλα φαίνεται, με βάση τις γραπτές πηγές της εποχής μετά τη λεηλάτηση της Παραχελωίτιδας από τους Ενετούς το 1684, να είναι ήδη ένας οικισμός με παρελθόν, παλιότερος από το Νεοχώρι, τη Γουριά και τη Μάστρου. Αρχικά χτισμένος πλάι στο ποτάμι, μεταφέρθηκε αργότερα στη σημερινή του θέση στον ομώνυμο λόφο. Η τοπική παράδοση αποδίδει τη μεταφορά σε θαυματουργή υπόδειξη του Αϊ-Συμιού (Αγίου Συμεών) μέσω της εικόνας του που βρέθηκε στο ύψωμα -με θαυματουργό κι αυτή τρόπο.

Διοικητικές μεταβολές: Ο οικισμός το 1835 προσαρτήθηκε στο δήμο Παραχελωίτιδας, το 1841 πέρασε στο δήμο Αιτωλικού και επέστρεψε στο δήμο Παραχελωίτιδας το 1866. Το 1912 προσαρτήθηκε στην κοινότητα Νεοχωρίου, το 1997 πέρασε στο δήμο Οινιάδων και το 2010 προσαρτήθηκε στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: («απογραφή» [βλ. σημείωση] 1834:) 159 (1920:) 163, (1928:) 184, (1940:) 199, (1951:) 212, (1961:) 357, (1971:) 386, (1981:) 426, (1991:) 360, (2001:) 390, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 420

Υψόμετρο: 30

           Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Μαγούλα Αιτωλοακαρνανίας

 

ΜΑΡΜΑΡΑ

Τα Μάρμαρα είναι μικρός οικισμός λίγο έξω από το Νεοχώρι στη διαδρομή από Αιτωλικό.

Διοικητικές μεταβολές: Ως οικισμός αναγνωρίστηκαν το 1928 και προσαρτήθηκαν στην κοινότητα (και από το 1946 δήμο) Αιτωλικού και το 2010 προσαρτήθηκαν στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: (1928:) 69, (1940:) 73, (1951:) 707*, (1961:) 768*, (1971:) 84, (1981:) 37, (1991:) 43, (2001:) 195, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 207

*[στις απογραφές του 1951 και του 1961 ο αναφερόμενος πληθυσμός προφανώς αφορά ευρύτερη οικιστική περιοχή ή πρόκειται για (επαναλαμβανόμενο όμως;) λάθος]

Υψόμετρο: 15

           Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Μάρμαρα Νεοχωρίου Αιτωλοακαρνανίας

 

ΚΑΤΟΧΗ

Όνομα: Για την προέλευση του ονόματος Κατοχή έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, με επικρατέστερες ή πιο πειστικές αυτήν που το αποδίδει στη χαμηλή θέση της ευρύτερης περιοχής (κατοχές = κατώμερα, χειμαδιά) -δεν συνάδει όμως με την πραγματική θέση του ίδιου του οικισμού- κι αυτήν που το αποδίδει στη φράση «εδώ θα κάνουμε κατοχή» των πρώτων, ίσως, οικιστών όταν εντόπισαν έναν καλό τόπο για να εγκατασταθούν.

Ιστορία: Στο απώτερο παρελθόν, πριν να ενωθεί με τη στεριά από τις προσχώσεις του Αχελώου, ο λόφος στον οποίο είναι χτισμένη η Κατοχή υπήρξε μια από τις Εχινάδες νήσους. Ο οικισμός βρίσκεται κοντά στα ερείπια (περίπου πέντε χιλιόμετρα ανατολικά) της αρχαίας πόλης των Οινιαδών και αποτελούσε πιθανότατα προάστιο της μεσαιωνικής πόλης Αχελώος. Με τη σημερινή ονομασία της και θέση ανιχνεύεται ήδη σε πηγές από τις αρχές του 15ου αιώνα. Στα τέλη του 17ου αιώνα τη βρίσκουμε να αποτελεί σημαντικό εμπορικό κέντρο της περιοχής και να αποτελεί ποτάμια πύλη εξαγωγής προϊόντων προς τη Βενετία, καθώς ο Αχελώος ήταν τότε πλωτός. Περιηγητές στα τέλη της τουρκοκρατίας την αναφέρουν ως τόπο κατοικίας εκατό περίπου οικογενειών. Κατά την επανάσταση συμβάλλει στον αγώνα με άνδρες και χρήματα, ενώ αποκτά ιδιαίτερη σημασία ως τόπος κράτησης Τούρκων αιχμαλώτων, ως στρατηγικό πέρασμα πάνω στον Αχελώο, ως (ποτάμιο) λιμάνι· και γι’ αυτό αλλάζει αρκετές φορές χέρια.

Διοικητικές μεταβολές: Η Κατοχή ήταν έδρα του δήμου Οινιάδος από το 1836 ως το 1912 που ιδρύθηκε η κοινότητα Κατοχής. Η κοινότητα καταργήθηκε το 1997 και εντάχθηκε στο δήμο Οινιάδων που, με τη σειρά του, καταργήθηκε το 2010 και προσαρτήθηκε στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: («απογραφή» [βλ. σημείωση] 1834:) 334 (1920:) 1.616, (1928:) 1.572, (1940:) 1.750, (1951:) 2.246, (1961:) 2.874, (1971:) 2.850, (1981:) 2.774, (1991:) 3.002, (2001:) 2.890, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 2.780, (2021:) 2.514

Υψόμετρο: 20

Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Κατοχή Αιτωλοακαρνανίας

 

ΓΟΥΡΙΑ

Όνομα: Το όνομα Γουριά είναι σλαβικής προέλευσης, συγγενές με το αλβανικό gur (= πέτρα) και το σλαβικό gora (= όρος, λόφος, ορεινό μέρος), από τα οποία έχουν προκύψει πολλά σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα.

Ιστορία: Η ίδρυση του οικισμού τοποθετείται στα μέσα του 17ου αιώνα. Μετά τη λεηλάτηση της Παραχελωίτιδας από τους Ενετούς το 1684, εμφανίζονται σε γραπτές πηγές τα τοπωνύμια Uva και Stivoria που εικάζεται ότι αναφέρονται στη Γουριά. Ο οικισμός γίνεται στόχος των Ενετών ως έδρα της τουρκικής φρουράς που ελέγχει τη διάβαση του Αχελώου. Η περιοχή θα επιστρέψει το 1699 στην κατοχή των Τούρκων, οι οποίοι θα χτίσουν στο χωριό στρατώνα και τζαμί. Οι ίδιοι οι κάτοικοί της θα την πυρπολήσουν -το ίδιο θα κάνουν και οι κάτοικοι των γύρω χωριών- για να μην αφήσουν εφόδια ή κατάλυμα στο στρατό του Ομέρ Βρυώνη τον Οκτώβριο του 1822. Στη Γουριά, λόγω της σημασίας της θέσης της στη διάβαση του ποταμού, διαδοχικά θα στήσουν στρατόπεδα τα προσεχή χρόνια ως την πτώση του Μεσολογγίου οι Αλβανοί του πασά της Σκόδρας, οι Έλληνες και οι Τούρκοι του Κιουταχή. Στο κατεστραμμένο χωριό θα επιστρέψουν οι 120 κάτοικοί του λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση. Μόνιμη στρατιωτική δύναμη θα εγκατασταθεί για να επιτηρεί το πέρασμα που επέτρεπε την επικοινωνία Αιτωλίας και Ακαρνανίας.

Διοικητικές μεταβολές: Ο οικισμός, με το όνομα «Γουριά (Πόρος)», προσαρτήθηκε το 1835 στο δήμο Παραχελωίτιδας, το 1841 πέρασε στο δήμο Ωλενείας και επέστρεψε στο δήμο Παραχελωίτιδας το 1866. Το 1912 το όνομά του διορθώθηκε σε Γουριά και ορίστηκε έδρα της ομώνυμης κοινότητας αφού αποσπάστηκε από το δήμο Παραχελωίτιδας. Η κοινότητα καταργήθηκε το 1997 και εντάχθηκε στο δήμο Οινιάδων. Το 2010 ο δήμος προσαρτήθηκε στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: («απογραφή» [βλ. σημείωση] 1834:) 198 (1920:) 805, (1928:) 1.006, (1940:) 880, (1951:) 1.029, (1961:) 1.189, (1971:) 1.196, (1981:) 1.124, (1991:) 1.007, (2001:) 1.071, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 852, (2021:) 737

Υψόμετρο: 15

Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Γουριά Αιτωλοακαρνανίας

 

ΛΕΣΙΝΙ

Όνομα: Από το όνομα της αρχαίας λίμνης Κυνίας ετυμολογείται η ονομασία του χωριού Λεσίνι: Κυνία, σε λατινική γραφή Cynia (προφερόμενο Σινία) και le (lac) Cynia στα γαλλικά, λε Σινιά, Λεσίνι. Το ιταλικό lo Cynia σε συνδυασμό με την τοπική προφορά του ο ως ου έδωσαν ίσως τη μορφή Λουσίνι που απαντάται σε πηγές του 19ου αιώνα αλλά όμως δεν επικράτησε.

Το παλιότερο όνομα του χωριού Παληοκατούνα σύμφωνα με μια ερμηνεία είναι βλάχικης (σλαβικής) προέλευσης και σημαίνει Παλαιόκαστρο -προφανώς σχετίζεται με το (σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις ενετικό) φρούριο, του οποίου ερείπια βρίσκονται πάνω στο λόφο του Λεσινίου. Άλλη ερμηνεία εντοπίζει την ονομασία αυτή στην περίοδο της Φραγκοκρατίας (μετά το 1204) και το αποδίδει στο γαλλικό canton (= επαρχία, περιφέρεια, τμήμα).

Ιστορία: Ο λόφος στον οποίο είναι χτισμένο το Λεσίνι από τα αρχαιότατα χρόνια και ως πρόσφατα ήταν νησί με το ίδιο όνομα που βρισκόταν μέσα στην αρχαία ελώδη λίμνη Κυνία (η αποστράγγιση του έλους ξεκίνησε τη δεκαετία του 1930)·  αρχικά ονομαζόταν Νάσος (= Νήσος). Ο οικισμός του νησιού φαίνεται πως ήταν λιμναίο επίνειο και προπύργιο των αρχαίων Οινιαδών. Η Νάσος το 211 π.Χ. κυριεύτηκε από τους Ρωμαίους και παραχωρήθηκε στους συμμάχους τους Αιτωλούς. Το νησί ερημώνει μετά τη νίκη του Οκταβιανού στο Άκτιο το 31 π.Χ. και την αναγκαστική μετακίνηση κατοίκων της Αιτωλοακαρνανίας (αλλά και της Ηπείρου) στη Νικόπολη για να καταστεί μεγάλη και λαμπρή η νεοϊδρυθείσα πόλη. Την περίοδο της τουρκοκρατίας το Λεσίνι όχι μόνο το βρίσκουμε να είναι κατοικημένο και πάλι αλλά και να αποτελεί καταφύγιο κλεφτών, μια που ως νησί ήταν δυσπρόσιτο και προφυλαγμένο. Στη διάρκεια της επανάστασης έπαιξε σημαντικό ρόλο τόσο ως ορμητήριο επιχειρήσεων και προπύργιο των αγωνιστών όσο και ως τόπος όπου έβρισκαν άσυλο οι κυνηγημένοι και οι πρόσφυγες από την ευρύτερη περιοχή. Μετά την πτώση του Μεσολογγίου ο Δήμος Τσέλιος (Δημοτσέλιος, ο γνωστός γερο-Δήμος του τραγουδιού), που είχε πάρει μέρος στην άμυνα της πόλης, κράτησε το Λεσίνι ελεύθερο από τους Τούρκους.

Διοικητικές μεταβολές: Ο οικισμός, με το όνομα Παληοκατούνα, προσαρτήθηκε το 1836 στο δήμο Οινιάδος. Το 1912 ορίστηκε έδρα της ομώνυμης κοινότητας αφού αποσπάστηκε από το δήμο Οινιάδος. Το 1940 το όνομά του διορθώθηκε επί το αρχαιοπρεπέστερον σε Παλαιοκατούνα για να μετονομαστεί το 1967 σε Λεσίνι(ον). Η κοινότητα Λεσινίου καταργήθηκε το 1997 για να ενταχθεί στο δήμο Οινιάδων που το 2010 προσαρτήθηκε στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: («απογραφή» [βλ. σημείωση] 1834:) 210 (1920:) 575, (1928:) 563, (1940:) 611, (1951:) 791, (1961:) 907, (1971:) 1.128, (1981:) 824, (1991:) 943, (2001:) 913, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 756, (2021:) 671

Υψόμετρο: 20

Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Λεσίνι Αιτωλοακαρνανίας

 

ΜΑΣΤΡΟ

Όνομα: Το ουδέτερο  Μάστρο(ν) είναι η επίσημη ονομασία που δόθηκε στον οικισμό από την Πολιτεία, για τους ντόπιους όμως το όνομα του χωριού είναι θηλυκό: η Μάστρου. Η προέλευση της λέξης είναι άγνωστη. Οι ερμηνείες που έχουν δοθεί το αποδίδουν στην ιδιότητα ενός από τους πρώτους οικιστές (μάστορας / μαστρο-…) ή στο μοναστήρι (από το γειτονικό βυζαντινό μοναστήρι του Αϊ-Γιάννη του Ριγανά) με παραφθορά της λέξης· δεν φαίνονται όμως ιδιαίτερα πειστικές.

Ιστορία: Το Μάστρο (η Μάστρου στην τοπική διάλεκτο) εμφανίζεται σε γραπτές πηγές μετά τη λεηλάτηση της ευρύτερης περιοχής της Παραχελωίτιδας από τους Ενετούς το 1684. Η δημιουργία του οικισμού τοποθετείται στα μέσα του 17ου αιώνα. Οι πρώτοι οικιστές έχτισαν το χωριό τους στον ομώνυμο λόφο, κοντά στα ερείπια του αρχαίου Παιανίου. Ο περιηγητής Πουκεβίλ το 1815 αναφέρει πως κατοικείται από 35 οικογένειες, ενώ με την απελευθέρωση οι κάτοικοί του είναι μόλις 27, για ν’ αυξηθούν σε 90 στα μέσα του αιώνα και σε 124 το 1868.

Διοικητικές μεταβολές: Ο οικισμός το 1835 προσαρτήθηκε στο δήμο Παραχελωίτιδας, το 1841 πέρασε στο δήμο Αιτωλικού για να επιστρέψει στο δήμο Παραχελωίτιδας το 1866 και να προσαρτηθεί στην κοινότητα Νεοχωρίου το 1912. Το 1925 ιδρύθηκε η κοινότητα Μάστρου που το 1997 καταργήθηκε και προσαρτήθηκε στο δήμο Οινιάδων που το 2010 προσαρτήθηκε στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός:  (1928:)269, (1940:) 350, (1951:) 531, (1961:) 410, (1971:) 418, (1981:) 466, (1991:) 482, (2001:) 469, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 406, (2021:) 548

Υψόμετρο: 20

Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Μάστρο Αιτωλοακαρνανίας

ΠΛΑΤΑΝΙΑ

Τα Πλατάνια είναι μικρός οικισμός που βρίσκεται στη διαδρομή από Αιτωλικό προς Μάστρου. Πρόσβαση στον οικισμό υπάρχει και από το δρόμο που συνδέει τη Μάστρου με την Κατοχή.

Διοικητικές μεταβολές: Αναγνωρίστηκαν ως οικισμός το 1961 και προσαρτήθηκαν στην κοινότητα Μάστρου. Το 1997 προσαρτήθηκαν στο δήμο Οινιάδων. Το 2010 προσαρτήθηκαν στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: (1961:) 186, (1971:) 196, (1981:) 162, (1991:) 145, (2001:) 161, (2011:) 162

Υψόμετρο: 20

Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Πλατάνια Αιτωλοακαρνανίας

ΠΕΝΤΑΛΟΦΟ

Όνομα: Το παλιότερο όνομα του οικισμού Ποδολοβίτσα θεωρείται  παλαιοσλαβικής προέλευσης: po+dolъ = κατά μήκος+κοιλάδα, «τόπος σε κοιλάδα»· κατ’ άλλους είναι ρουμανικής προέλευσης από το podul = πέρασμα, γεφύρι, και αναφέρεται στη θέση του οικισμού στον Αχελώο· άλλη άποψη το αποδίδει σε γενικότερη σλαβική επιρροή (σχετίζεται με τα σλοβακικά poľovačka, poľovnícke = κυνήγι, κυνηγετικός, τόπος κυνηγιού).

Ιστορία: Πρόκειται για σχετικά νέο οικισμό που αναφέρεται σε πηγές ως Μπο(υ)ντολοβίτσα ή Ποδολοβίτσα (αλλά και Μολδοβίτσα και Τσιφλικάτ) τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, κατά τη διάρκεια της οποίας υπήρξε έδρα Τούρκου διοικητή της Περιφέρειας. Την περίοδο της επανάστασης ήταν ένας συνοικισμός γεωργών και κτηνοτρόφων με κοινή, λίγο πολύ, μοίρα και πορεία με τα γύρω χωριά. Μετά την απελευθέρωση συγκέντρωσε οικογένειες από διάφορες περιοχές (Ξηρόμερο, Ευρυτανία, Ήπειρο, Πελοπόννησο) και εξελίχθηκε σε σχετικά μεγάλο χωριό.

Διοικητικές μεταβολές: Ο οικισμός προσαρτήθηκε το 1836 στο δήμο Οινιάδος με το όνομα Ποδολοβίτσα ως το 1912 που ορίστηκε έδρα της ομώνυμης κοινότητας που ιδρύθηκε. Το 1928 μετονομάστηκε επί το ελληνικότερον και έγινε Πεντάλοφος ενώ το 1940 Πεντάλοφο(ν). Το 1997 η κοινότητα καταργήθηκε και προσαρτήθηκε στο δήμο Οινιάδων που το 2010 προσαρτήθηκε στο δήμο Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

Πληθυσμός: («απογραφή» [βλ. σημείωση] 1834:) 182 (1920:) 755, (1928:) 933, (1940:) 1.013, (1951:) 1.147, (1961:) 1.551, (1971:) 1.330, (1981:) 1.167, (1991:) 1.233, (2001:) 990, (2011 – Αναθεώρηση 2014:) 877, (2021:) 802

Υψόμετρο: 20

Δείτε και το σχετικό λήμμα στη Βικιπαίδεια: Πεντάλοφο Αιτωλοακαρνανίας

---

Σημείωση για την «απογραφή» του 1834:

Ως Ελληνική απογραφή 1834-1836 αναφέρεται από ορισμένες πηγές η συλλογή στοιχείων πληθυσμού από το ελληνικό κράτος (το Βασίλειο της Ελλάδας) που λειτουργούσε υπό την εποπτεία της Αντιβασιλείας του Όθωνα πιθανότατα το 1834 που ίσως κράτησε μέχρι το 1836 κατά τη διάρκεια του σχηματισμού των πρώτων δήμων της χώρας. Δεν είναι ευρέως γνωστά στοιχεία για την απογραφή αυτή και έτσι σε μέσα μαζικής ενημέρωσης αναφέρεται ότι η διενέργειά της αμφισβητείται, ενώ σε άλλες πηγές αναφέρεται ως η πρώτη «απαρίθμηση» στο Βασίλειο της Ελλάδας που έγινε το 1836. Στα επίσημα απογραφικά στοιχεία που δίνει η Στατιστική Υπηρεσία δεν αναφέρεται απογραφή το 1834, αναφέρεται όμως η ύπαρξη ατελών πινάκων από το 1836. Μια περιγραφή των στοιχείων αυτών αναφέρεται ως απαρίθμηση (σε αντίθεση με την απογραφή που σήμερα θεωρείται ως πληρέστερη περιγραφή του πληθυσμού από απλή απαρίθμηση) η οποία ήταν «λίγο ως πολύ λεπτομερής για το σύνολο της χώρας» και η οποία «παρουσιάστηκε διάσπαρτη μεταξύ των ετών 1834-1836»

– από τη Βικιπαίδεια

---

Πηγές και βοηθήματα

α. έντυπη βιβλιογραφία

• Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Παύλου Δρανδάκη, έκδοσις δευτέρα ενημερωμένη διά συμπληρωμάτων, εκδοτικός οργανισμός ο «Φοίνιξ», Αθήναι χ.χ.
• Εγκυκλοπαιδικόν και Γλωσσικόν Λεξικόν «Πάπυρος», διευθυντής συντάξεως Στυλ. Γ. Κορρές, Αθήναι 1961
• Ελληνική Μυθολογία, γενική εποπτεία Ι.Θ. Κακριδή, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986
• Λεξικό της Ελληνικής Μυθολογίας, Αικ. Τσοτάκου-Καρβέλη, εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2003 (α’ έκδοση: 1990)
• Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδας, Μιχαήλ Σταματελάτος & Φωτεινή Βάμβα-Σταματελάτου, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2012 (αναπαραγωγή του Επίτομου Γεωγραφικού Λεξικού της Ελλάδας, εκδόσεις Ερμής 2006)
• Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτης, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998
• Παραδόσεις: Μελέται περί του Βίου και της Γλώσσης του Ελληνικού Λαού (2 τόμοι), Νικόλαος Γ. Πολίτης, εκδόσεις Γράμματα, Αθήνα 1994
• Η Αιτωλοακαρνανία Κάθε Μέρα, έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Αιτωλοακαρνανίας, Απρίλιος 2008
• Η Αιτωλοακαρνανία στην Αυγή της Τρίτης Χιλιετίας, έκδοση της Νομαρχίας Αιτωλοακαρνανίας, 2001
• Η Αιτωλική Παραχελωίτιδα: Βιογραφία Μιας Μικρής Πατρίδας, Γιάννης Ν. Κουφός, αυτοέκδοση με χορηγία της Κοινότητας Νεοχωρίου Μεσολογγίου, Αθήνα 1997
• Οινιάδες – Κατοχή, Διονύση Μιτάκη, έκδοση Κοινότητας Κατοχής Αιτωλ/νίας, Πάτρα 1986
• Οινιάδες: Μια Αρχαία Ακαρνανική Πολιτεία, Γεωργίου Ν. Ρόμπολα, αυτοέκδοση, Κατοχή 1991
• Γνωρίστε το Μεσολόγγι, Ακακία Κορδόση, εκδόσεις Ασημακόπουλος, Μεσολόγγι 1999
• Λεσίνι – Δημοτσέλιος, Διονύση Μιτάκη, έκδοση Κοινότητας Λεσινίου, Πάτρα 1997
• Γουριά Μεσολογγίου, Διονύσης Σπ. Μπερερής, επιμέλεια εκδόσεις apiroshora, Αθήνα 2002

β. ψηφιοποιημένη βιβλιογραφία

• Ποδολοβίτσα-Πεντάλοφος, Κώστα Αλεξ. Πετρονικολού, έκδοση δεύτερη συμπληρωμένη, Αθήνα 1981 (στο: www.pentalofo.gr)
• Η Επίδραση και η Παρουσία της Λαϊκής Παράδοσης του Βασιλιά Ανήλιαγου στη Γραπτή Λογοτεχνία, Θωμοπούλου Νικολίνα, από περίληψη (έγγραφο pdf) εισήγησης στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Λαϊκός Πολιτισμός και Έντεχνος Λόγος (Ποίηση – Πεζογραφία – Θέατρο)» (8-12 Δεκεμβρίου 2010) του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (τα πλήρη πρακτικά του συνεδρίου εκδόθηκαν το 2013)
• Λεξικόν της καθ’ ημάς ελληνικής διαλέκτου μεθηρμηνευμένης εις το αρχαίον ελληνικόν και το γαλλικόν, Δημήτριος Σκαρλάτος ο Βυζάντιος, 1835 – στο: books.google.gr [Lexikon tēs kath’ēmas Hellēnikēs dialektu]
• Δημοσιεύσεις των επίσημων απογραφικών στοιχείων του ελληνικού πληθυσμού· απογραφές 1879-2011, αναθεώρηση 2014 (στο: www.eetaa.gr)
• 1η Απογραφή του Ελληνικού Κράτους 1834 (στο: www.scribd.com)
• Εφημερίς της Κυβερνήσεως (στο: www.ypes.gr)

γ. ηλεκτρονική βιβλιογραφία

• el.wikipedia.org (Βικιπαίδεια)
• www.livepedia.gr
• www.greek-language.gr (Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής)
• digitalschool.minedu.gov.gr
• www.ypes.gr
• www.statistics.gr (Ελληνική Στατιστική Αρχή – ΕΛ.ΣΤΑΤ.)
• www.e-demography.gr (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας – Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης – Εργαστήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσεων)
• www.eetaa.gr (Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης)
• www.scribd.com
• www.hellenicaworld.com
• www.hellenica.de
• www.akarnania.net
• www.aetolia.gr
• www.29dytika.gr
• buk.gr
• katochinews.blogspot.gr
• www.pentalofo.gr
• www.biblionet.gr
• www.epoxi.gr
• www.agrinionews.gr (H Παναγία η Λεσινιώτισσα: θρησκευτική, ιστορική και εθνική πορεία στο χρόνο – Φωτεινή Τσιτσώνη-Καβάγια)